Dolina rzeki Chechło – Góra Żelazowa – Pogorzyce

Cel dydaktyczny:
Poznanie środowisk roślinnych na obszarach o różnym stopniu antropopresji i zmienionych warunkach siedliskowych. Trasa wiedzie doliną Chechła przez obszar zurbanizowany, siedliska potencjalnego łęgu i świeżego boru sosnowego. Po opuszczeniu doliny oglądamy lasy grądowe i lasy mieszane z dominacją buka. Lewy brzeg rzeki to krawędź Grzbietu Terczyńskiego części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Prawy brzeg rzeki to krawędź Pagórów Jaworznickich, części Wyżyny Śląskiej.
Przebieg trasy:
Przystanek 1- były kamieniołom „Morskie Oko”
Przy ul. Fabrycznej w Chrzanowie znajduje się kamieniołom dolomitów, który był eksploatowany w czasie zaborów jako źródło kamienia budowlanego. Pokłady dolomitu czyli węglanu wapnia i węglanu magnezu osadziły się tu w triasie, w pierwszym okresie ery mezozoicznej. Po zaprzestaniu eksploatacji i zatopieniu w 1931 r. kopalni Matylda, kamieniołom również został zatopiony. Powstały zbiornik wodny nazwano „Morskie Oko”. Po wznowieniu działalności kopalni w 1953 r. kamieniołom uległ osuszeniu od tego czasu trwa tu sukcesja roślinności. Drzewostan złożony z robinii akacjowej, brzozy brodawkowatej, topoli białej, klonu zwyczajnego oraz lipy drobnolistnej.

Przystanek 2- ogrody działkowe
Po wyjściu z kamieniołomu na ul. Kolonia Rospontowa, skręcamy w lewo i kierujemy się do doliny rzeki Chechło. Mijamy ogród działkowy zlokalizowany na trasie zalewowej rzeki. Zabudowa działkowa zamyka naturalny ciąg doliny Chechła tzw. Korytarz ekologiczny.
Przystanek 3- Przełom Chechła – fragmenty lasów o charakterze łęgu
Bliżej rzeki w pobliżu kładki znajdują się silnie przekształcone płaty łęgu olszowo-jesionowego.
Przystanek 4- sztucznie utrzymywany bór na siedlisku grądu
Za mostkiem, stromy brzeg Chechła porasta naturalny drzewostan grabowy z dominującą przylaszczką i kopytnikiem w runie.
Przystanek 5- grąd na typowym siedlisku
Po przejściu na ul. Borowcową wchodzimy w las liściasty. Porasta warpie, czyli miejsca po odkrywkowej eksploatacji rud cynku i ołowiu, w rejonie dawnej kopalni Rospontowa.
Przystanek 6- kompleks muraw i zarośli piaszczystych na prawym brzegu rzeki Chechło
Po przejściu przez mostek przechodzimy na prawy brzeg rzeki z silnie przesuszoną glebą. Jest to siedlisko boru sosnowego.
Przystanek 7- lasek sosnowy z fragmentami murawy psammofilnej (piaskowej).
Lewy brzeg Chechła za mostkiem jest wyżej położony. Na piaszczystym podłożu rośnie sosna pospolita i sosna Banksa. Potem kierujemy się w stronę Borowca. Na wyskości ujęcia wody pitnej Żelatowa skręcamy w lewo i wzdłuż ogrodzenia drogą polną na obrzeżach kamieniołomu docieramy do punktu widokowego.
Przystanek 8- punkt widokowy na czynny kamieniołom i masyw Żelazowej wraz z Zbójnikiem.
Zachowując ostrożność obserwujemy nieckę kamieniołomu. Widzimy ogrom przekształceń krajobrazu poprzez przemysłową eksploatację dolomitów. Na dnie i zboczach kamieniołomu widać spontaniczną sukcesję roślinności, jej zaawansowanie jest wyraźnie zależne od czasu zaprzestania wydobycia dolomitu w danym miejscu. Atrakcją jest fakt gniazdowania tu sieweczki obrożnej, gatunku ptaka b. nielicznego w Polsce, wpisanego do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt- organizmy szczególnie zagrożone. Doskonale widać masyw Żelatowej i stoki Zbójnika będącego częścią tego masywu, a na nim bardzo wyraźną granicę między lasem mieszanym, a lasem grądowym z dominacją buka w drzewostanie
Przystanek 9- buczyna na stokach Zbójnika
Po przejściu ścieżką pryz bramie zakładu i drogą u podnóża Zbójnika docieramy do bardzo stromego podejścia na szczyt. Kierując się nim w górę oglądamy las bukowy z typowo gradowym runem.
Góra Żelatowa to duży dolomitowy masyw o wys. 397 m n.p.m.. stanowiący kulminację zachodniej części Grzbietu Terczyńskiego. Najbardziej na zachód wysunięta jest część Żelazowej zwana Zbójnikiem, oddzielona od pozostałego masywu wyraźną przełęczą.
Bogate i interesujące jest runo lasu bukowego. Obficie występuje: szczyr trwały, przylaszczka pospolita, marzanka wonna. Częsty jest: miodownik melisowaty, konwalia majowa, bluszcz pospolity, groszek wiosenny, kłosownica leśna gajowiec żółty. Ma tu jedyne w gminie stanowisko śnieżyczka przebiśnieg. Rośnie tu też: orlik pospolity, ciemiężyk białokwiatowy, okrzyn szerokolistny, kokoryczka wielokwiatowa, a z krzewów: wawrzynek wilczełyko, kalina koralowa i wiciokrzew suchodrzew. Niezapomniane wrażenie stwarza ten las w okresie wczesnej wiosny, gdy kwitną tysiące przylaszczek.
W tym liściastym lesie żyje wiele owadów, z których warto wymienić niektóre chrząszcze: kusaka cezarka, biegacza fioletowego i wręgatego. Spotykamy tu niebiesko-czarne żuki leśne oraz grabarze pospolite. Bardzo bogaty jest świat ptaków: sikora bogatka, uboga i modra, raniuszka, kowalik, pełzacz leśny, zięba, świstunka, piecuszka, mysikrólik, rudzik i inne. Występuje tu: sarna, lis, kuna leśna, wiewiórka , nietoperze, oraz beznoga jaszczurka- padalec. Z uwagi na bogactwo gatunków roślin i ptaków (w tym liczne chronione), dobrze zachowany drzewostan bukowy- północne zbocza i wierzchowina Wzgórza Żelatowa zostały zaproponowane do objęcia ich ochroną rezerwatową. Schodzimy do przełęczy. Tu w lewo, dalej w dół do drogi leśnej u podstawy i przez las mieszany na północny wschód.
Przystanek 10- bór mieszny
U podstawy wzgórza Żelazowa rośnie las z dominującą sosną w drzewostanie i domieszką drzew liściastych, głównie dębu szypułkowego, osiki, brzozy brodawkowatej i jarząbu pospolitego, pojedynczo buka i grabu. Duży udział mają też gatunki północnoamerykańskie: dąb czerwony i robinia akacjowa, oraz śródziemnomorska sosna czarna. Bogaty podszyt tworzy głównie leszczyna, dereń świdwa, kruszyna pospolita, wierzba iwa i podrost drzew. W runie zwracają uwagę charakterystyczne rośliny związane z lasem sosnowym zwanym borem takie jak borówka czarna i czerwona, orlica pospolita, wrzos zwyczajny, nawłoć pospolita, dzięgiel leśny, ale też rośliny rosnące w lasach liściastych perłówka zwisła, pszeniec gajowy. Takie współwystępowanie gatunków roślin charakterystycznych zarówno dla lasu sosnowego (boru) i lasu liściastego nazywamy borem mieszanym. Leśna droga prowadzi nas na jego skraj do ul. Bartniczej, a nią idziemy dalej w kierunku Podskoków. Tuż przed zabudową sołectwa skręcamy na prawo w las i docieramy do wylotu wąwozu. Dnem wąwozu podejmujemy ostatnią już w naszej wycieczce wędrówkę w górę.
Przystanek 11- wąwóz przy wschodnich stokach Żelatowej
Dno u wylotu wąwozu jest płaskie i szerokie. Drzewostan tworzy olsza czarna oraz pojedynczo rosnący wiąz górski. W podszycie rośnie dereń świdwa, w runie: turzyca leśna, miodunka ćma, czyściec leśny, zawilec gajowy, kokorycz pełna, śledzienica skrętnolistna oraz merzyk fałdowany. Wiosną zwraca uwagę biało kwitnąca odmiana przylaszczki pospolitej. Wyżej dno wąwozu zwęża się, sączy się niewielki strumyk, a w drzewostanie zaczyna dominować buk. W runie na zboczach rosną paprocie: narecznica samcza, wietlica samicza oraz orlica pospolita. W połowie długości wąwozu miedzy głazami płynie więcej wody. Na prawym zboczu idąc w górę znajduje się dość wydajne źródełko stokowe. Woda wypływa ze szczelin między głazami, które oplatają okazałe korzenie ogromnego czteropiennego buka. Drzewo ze względu na rozmiary i miejsce gdzie rośnie, bezwzględnie zasługuje by wpisać go na listę pomników przyrody. Za źródłem skręcamy w lewo i stromą ścieżką wychodzimy na krawędź wąwozu. Rośnie tu parzydło leśne, okazała bylina, sadzona często w ogrodach impariach (jest to roślina rzadka). Stojąc na krawędzi podziwiamy wielkość wąwozu. Idąc w górę przechodzimy przez płat wtórnego lasu z sosną pospolitą i brzozą brodawkowatą w drzewostanie. Drzewa te wyrosły jako pierwsze na dawnej polanie, obecnie w podroście widzimy już tylko graby, lipy, buki. Ścieżka wyprowadza nas na ul. Gajową, skręcamy w prawo i dochodzimy do ul. Bałuckiego, dalej idziemy nią do Pogorzyc.
Przystanek 12- panorama okolicy z ul. Bałuckiego
Stoimy na skraju ul. Bałuckiego i podziwiamy rozległą panoramę okolicy. Patrząc na południe, na wprost- wzgórze Bukowica i Dolina Wisły, po lewej stronie- wzgórze Grodzisko Wielkie i Małe, dalej w dole- wzgórze i zamek Lipowiec; na zachód- fragment Żelatowej. W tle panorama Karpat, a przy dobrej pogodzie widoczna jest Babia Góra, Tatry oraz Beskid Śląski.